فتاوای فقهای امامیه پیرامون حکم شنیدن موسیقی
محمدصادق ابراهیمی
اشاره: در میان فقهای شیعه در مورد موسیقی دو دیدگاه اصلی وجود دارد: «حرمت مطلق» و «قول به تفصیل». ظاهر تعابیر مشهور فقیهان شیعه به‌ویژه گذشتگان این است که استفاده از آلات و ابزار موسیقی مثل تار و تنبور و ساز و شنیدن آواز آنها مطلقاً حرام است در برابر این دیدگاه، عده‌ای از محققان و بزرگان به‌ویژه در دوره معاصر قایل به تفصیل هستند و بین نواختن آهنگ‌های لهوی و فسادآور و آهنگ‌های دیگر تفکیک کرده‌اند؛ دستة اول را حرام و اقسام دیگر را مجاز دانسته‌اند. ما در ذیل فتاوای فقهای برجسته شیعه را در قالب این دسته‌بندی گزارش می‌کنیم:
الف: دیدگاه‌های دال بر حرمت مطلق نواختن و شنیدن موسیقی
صدای تار، مزمار، عود، تنبور و امثال آنها حرام است و شهادت کسانی که چنین آلاتی را می‌نوازند یا به صدای آنها گوش می‌دهند، قبول نیست (شیخ طوسی، المبسوط، ج 4، ص323).
هرگونه استفاده از آلات لهوولعب از قبیل دف، عود، مزمار، تنبور و غیره به اجماع فقها حرام است (علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج 2، ص578)
شنیدن غنا و موسیقی به‌اتفاق علما حرام است و دلیل حرمت آن نیز از قرآن کریم و احادیث پیامبر و اهل‌بیت طاهرینش به دست می‌آید (آیت‌الله خوئی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ج 1، ص 370).
گوش دادن به هر صدایی که عرفاً به آن موسیقی می‌گویند حرام است (ارشاد السائل، سؤال 574).
سؤال: حکم وسائل طرب از قبیل تار، سه‌تار، سنتور، عود، تنبور، قانون، قیچک، کمانچه، نی، تنبک، دف، پیانو، ویلا، کلارینت، فلوت، هورن، ترومپت و سازهای کوبه‌ای را بیان فرمایید؟
پاسخ: استفاده و خریدوفروش و ساختن و تعلیم‌وتعلم آنها حرام و خانه‌ها و مؤسساتی که برای اجرای این برنامه‌ها تأسیس می‌شود همه خانه فساد است و پولی که از این راه کسب می‌شود و اشتغال در این مراکز همه حرام است و هیئت‌های آنها باید شکسته شود و هر کس که آن را بشکند ضامن نیست.
سؤال: مبانی فقهی حلیت و حرمت انواع موسیقی و کیفیت تعیین مصداق موسیقی و مطرب چیست؟
پاسخ: مبانی حلیت و حرمت آیات شریفه قرآن و روایات ائمه معصومین (ع) است و مصداق موسیقی را خود عرف تشخیص می‌دهد و از کثرت وضوح، توضیح دادن آن باعث ابهام می‌شود (آیت‌الله صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ج 1، ص 1018)
ب: دیدگاه‌های دالّ بر حرمت موسیقی‌های لهوی و مطرب
شنیدن و نواختن موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و خریدوفروش آلات مختص به او جایز نیست و در آلات مشترکه اشکال ندارد (امام خمینی، استفتائات، ج 2، ص12).
سؤال 1128: ملاک تمییز موسیقی حلال از حرام چیست؟ و آیا موسیقی کلاسیک حلال است، بسیار مناسب است که معیار آن را بیان فرمایید؟
پاسخ: هر موسیقی که به نظر عرف موسیقی لهوی و مطرب که مناسب با مجالس عیش‌ونوش است باشد، موسیقی حرام محسوب می‌شود و فرقی نمیکند که موسیقی کلاسیک باشد یا غیرکلاسیک. تشخیص موضوع هم موکول به نظر عرفی مکلّف است و اگر موسیقی این‌گونه نباشد به‌خودی‌خود اشکال ندارد.
سؤال 1129: منظور از موسیقی مطرب ولهوی چیست؟ و راه تشخیص موسیقی مطرب و لهوی از غیر آن چیست؟
پاسخ: موسیقی مطرب و لهوی آن است که به سبب ویژگی‌هایی که دارد انسان را از خداوند متعال و فضائل اخلاقی دور کرده و به سمت بیبندوباری و گناه سوق دهد و مرجع تشخیص موضوع عُرف است (آیت‌الله خامنه‌ای، استفتائات، سایت معظم‌لهhttps://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=99#1132).
سؤال: آیا شنیدن موسیقی که ملایم یا غمگین است یعنی مناسب مجالس لهوولعب نیست حرام است یا نه؟
پاسخ: استماع موسیقی که با آلات لهو مثل تار و پیانو و سنتور نواخته می‌شود، درصورتی‌که مناسب با مجالس لهوولعب باشد حرام است و اگر مناسب با مجالس لهوولعب نباشد بنابر احتیاط واجب جایز نیست، و استماع آنچه که با آلات مشترکه نواخته می‌شود، درصورتی‌که مناسب با مجالس لهوولعب باشد جایز نیست (آیت‌الله وحید خراسانی، منهاج‌الصالحین، ج 3، ص17).
مسئله539ـ موسیقی، هنر و فنی است از هنرها و فنون بشری و در زمان‌های اخیر رواج بیشتری دارد. برخی از انواع آن حلال است و می‌توان به آن گوش داد و برخی دیگر حرام و گوش دادن به آن جایز نمی‌باشد.
مسئله540ـ موسیقی حلال، آن است که با مجالس لهوولعب تناسب ندارد و به عکس آن، موسیقی حرام به موسیقی ای گفته می‌شودکه با مجالس لهوولعب هماهنگی دارد.
مسئله 541 ـ مقصود از جمله «متناسب با مجالس لهوولعب» این نیست که آن موجب آرامش روحی و تغییرحال و وضع انسان می‌شود که چنان چیزی خوب است و احیاناً موسیقی و آواز حلال نیز آن وضع را به وجودمی آورد بلکه مقصود ازآن، این است که شنونده آن خصوصاً اگر باهنر و فن موسیقی آشناباشد می‌داند که کدامیک با مجالس لهوولعب ومشابه آنها، تناسب دارد (آیت‌الله سیستانی، فقه برای غرب نشینان).
سؤال: حکم دقیق موسیقی به هر صورت یا انواع اصوات اعم از سرودهای بدون موسیقی یا نوحه‌ها یا مداحی‌ها به سبک جدید را خواستارم؟
پاسخ: آوازهایی که مخصوص اهل لهوولعب نیست اشکال ندارد و اما آنچه از الحان اهل لهوولعب است اگر با کلام باطل باشد حرام است و اگر با نوحه و مداحی و امثال آن باشد به احتیاط واجب جایز نیست و موزیک اگر مناسب مجالس لهوولعب باشد حرام است وگرنه حرام نیست (آیت‌الله سیستانی، سایت معظم‌له: https://www.sistani.org/persian/qa/search/598/page/2/).
موسیقی اگر حالت غنائی پیدا نکند اشکال ندارد، اما اگر به‌گونه‌ای باشد که مصداق غناء و مناسب مجالس لهوولعب قرار گیرد، حرام است؛ چون آنچه که در شریعت، حرام شده است غنائی است که مناسب مجالس لهوولعب باشد (آیت‌الله فیاض، الاستفتائات الشرعیه، ج 3 ص 6).
موسیقی اگر مطرب و مهیج و مناسب مجالس لهوولعب باشد حرام است و در غیر این صورت مانعی ندارد و مرکز پخش تأثیری در حکم ندارد (استفتائات).
اگر موسیقی مطرب باشد، استماع و خریدوفروش آن حرام است (حسینی، سید مجتبی، احکام موسیقی و جشن‌ها، مجله مکاتبه و اندیشه، ش 36، ص 176).
سؤال: یادگیری موسیقی سنتی و استفاده فرهنگی از آن به‌دوراز مجالس مهمانی و غیره چه حکمی دارد؟
پاسخ: کلیه صداها و آهنگ‌هایی که مناسب مجالس لهو و فساد است حرام و غیر آن حلال است و تشخیص آن با مراجعه به اهل عرف خواهد بود. و یادگیری قسم حرام موسیقی به هر غرض و نیتی باشد حرام است ولی قسم دیگر آن اشکالی ندارد (آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، استفتائات، ج 2، ص 703 و 708).